سيڪشن؛تاريخ

ڪتاب: منشور الوصيت و دستور الحڪومت

باب؛ --

صفحو ؛ 7

پئي گوشمال يکي فتنه جوي که چون سيل، با آن سپاة گران با هنگ عباسي بد نشان	ز عباسيان شد چنين چاره جوي سويء سند تابد ز کابل عنان که ميبود نامش خدايار خان

 

 

(6)

تبصرة الناظرين

 

تاليف

سيد مير محمد بلگرامي

(1101 هه - 1185 هه)

سنه 1117 هجريءَ کان سنه 1152 هجريءَ جا واقعا

]ڪلهوڙا دور جي ڊائري[

 

 

تبصرة الناظرين

1117 هجري - يار محمد خدا يار خان جي هٿان نومڙين جي شڪست

   يار محمد خدا يار خان ڪلهوڙو سرائي قوم جو سرواڻ، سنڌ ملڪ جو وڏو زميندار (منصبدار) آهي. ان هن ئي سال جبل ۾ نومڙين تي فتح حاصل ڪئي. هن فتح ۽ ڪاميابيءَ جي تاريخ، منهنجي(مصنف جي والد) سيد مير عبدالجليل بلگرام هن طرح چئي آهي:(1) جڏهن يار محمد خدا يار خان همٿ ۽ جرئت سان ڪمربسته ٿي، نومڙين تي حملو ڪيو، ته انهن جون دليون دهلجي ويون، سخت حملي کان جبل به جنبش ۾ اچڻ لڳا. هن فتح جي تاريخ: ”هيءَ فتح خداداد“  (1117 هه) مان نڪري ٿي.[خ‌ع‌أ‌ا‌1] (2)

1122 هه  - سيد حسين امتياز خان خالص اصفهاني جو مارجڻ

هن سال سيد حسين امتياز خان ”خالص“  اصفهاني، شاهه جهان آباد کان وطن ڏانهن موٽڻ جو ارادو ڪيو هو. جڏهن رستي ۾ سيوستان پهتو، ته اتي جي زميندار يار محمد خدايار خان پنهنجن ماڻهن کي موڪليو، ته ان تي راتاهو هڻي، ان کي ماري وجهن. ان جو ساز سامان ۽ مال متاع به سندس قبضي ۾ آيو. منهنجي والد ان واقعي جي تاريخ هن طرح چئي آهي:

آه آه امتياز خان(1122 هه)(3) امتياز خان سيد حسين ”خالص“  اصفهاني صاحب ديوان شاعر هو.سندس شاعري جو نمونو هي آهي:

کي شوم آزاد از قيد خودي، چون عنڪبوت،
بعد مردن هم بدام خود گرفتاريم ما.

 

1125 هه - ميان يار محمد جي هٿان سيوي ۽ ڍاڍر جو فتح ٿيڻ

   هن سال شڪارپور جي آسپاس ۽ نوشهري جي زميندار رحيم داد افغان، جبل جي زميندارن جي مدد سان وڏو لشڪر وٺي،سيوي قلعي ۽ ڍاڍر تي قبضو ڪيو. انهن قلعن جي نگران ميان يار محمد جڏهن اها خبر ٻڌي ته، پنهنجي پٽ داؤد خان کي وڏو ڪٽڪ ڏئي روانو ڪيو، ته سيوي قلعي کي زور زبردستيءَ سان رحيم داد افغان جي قبضي مان ڇڏائي. دائود خان ڪٽڪ سميت سيوي قلعي وٽ پهتو، ته رحيم داد افغان بکايل شينهن وانگر جنگ ڪرڻ لاءِ سامهون ٿيو. داؤد خان حڪمت عملي سان لشڪر کي ساڄي کاٻي ترتيب سان صف آرا ڪيو. پوءِ گهمسان جي لڙائي ۽ مارڌاڙ شروع ٿي:

ايزدش يار وقضا رهبر و توفيق رفيق،

بخت همراهه وظفرمونس و اقبال نديم.

مطلب ته، داؤد خان جو الله مددگار، سندس تقدير رهنما، توفيق شامل حالي فتح ۽ ڪاميابي ورونهن ۽ بخت ساٿ هو. ان ڪري لڙائي ۾ داؤد خان جو پــُـڙ ڳرو ٿيڻ لڳو ۽ رحيم داد افغان ڀاڄ کائڻ لڳو. انهن کي ڀڄڻ هرگز فائدو نه ڏنو، موت کان ماڻهو ڪيڏانهن ڀڄي سگهندو؟آخرڪار رحيم داد افغان ۽ سندس لشڪر لڙائي جو ميدان خالي ڇڏي، شڪست کائي، پويان پير ڪري ڀاڄ کاڌي ۽ داؤد خان ڪلهوڙي جو لشڪر ڪامياب ٿي، انهن ڀڳوڙن جي پٺيان لڳو. بهرحال داؤد خان، رحيمداد افغان تي فتح حاصل ڪري خدا جي دربار ۾ شڪراني جو سجدو بجا آندو ۽ ڪامياب ٿي پنهنجي پيءُ يار محمد ڪلهوڙي وٽ واپس آيو. ميان يار محمد پنهنجي پٽ داؤد خان کي ڀلو گهوڙو، خاص تلوار ۽ جڙائودار خنجر انعام ڏئي خوش ڪيو.

منهنجي والد(عبدالجليل بلگرامي) اهو سڄو واقعو نظم ۾ آڻي رحيمداد افغان جي هار ۽ داؤد خان جي جيت جو ذڪر ڪيو آهي(1)  ۽ هن واقعي جي تاريخ هن سٽ مان ڪڍي آهي:

ز داؤد شد فتح سيوي وداد هر(1125هه)(2)

مطلب ته، داؤد خان سيوي ۽ ڍاڍرفتح ڪيو.

1135 هه - ڪتاب جي مصنف جي خدا آباد ۾ رهائش

هن ئي سال آءٌ ( سيد مير محمد بلگرامي ) ميان نور محمد خدا يار خان بهادر ثابت جنگ ڪلهوڙي جي حڪم سان 23 - تاريخ محرم 1135هه تي سيوستان کان خداآباد وڃي رهيس، سيوستان  خداآباد جي وچ ۾ ٻارنهن ڪوهه مفاصلو آهي. هيءُ سڄو سال ميان نور محمد ڪلهوڙي جي پاڇي ۽ خدمت ۾ رهيس. ان تي الله جو حمد آهي.(3)

1136 هه- احمد يار خان ولد ميان نور محمد جي ولادت

هن سال ميان نور محمد ڪلهوڙي کي پٽ ڄائو. ان جو نالو احمد يار خان رکيو ويو. منهنجي والد(عبدالجليل بلگرامي) ان جي ڄمڻ جي تاريخ هن طرح چئي آهي:الله تعاليٰ خان عالي جاه کي نيڪ بخت فرزند ڏنو آهي. ان جي تاريخ ولادت هن مصرعه مان نڪري ٿي:

نونهال عهد احمد يار خان(1136 هه)(4)

 1136هه - ڪتاب جي مصنف جي سيوستان واپسي

هن ئي سال ڪتاب(تبصرة الناظرين)، جو مصنف سيد مير محمد بلگرامي رجب مهيني ۾ ميان نور محمد خان کان اجازت وٺي، خداآباد کان سيوستان پنهنجي جاءِ تي پهتو.

1137هه - محمد مراد ياب خان ولد ميان نور محمد ڪلهوڙي جي شادي

هن سال محمد مرادياب خان ولد نور محمد ولد يار محمد ولد نصير محمد، ملڪ سنڌ جي وڏي زميندار جي خير خوبيءَ سان شادي ٿي گذري،
مير عبدالجليل بلگرامي ان خوشيءَ جي موقعي تي  شعر لکيو، جنهن ۾
ميان صاحب کي الله ۽ رسول جي دعا سان گڏ، شاديءَ جو نظارو چٽيندي چيو آهي، ته ان شاديءَ ۾ رقص، خوشي نغمه ۽ طعام قيام جو تمام سهڻو انتظام هو. ان شاديءَ جي تاريخ هن سٽ مان نڪري ٿي:

بر مراد دل، مبارڪ باد اين طؤي منير(1137هه)(1)

1143هه - محمد مراد ياب خان ولد ميان نور محمد جي شادي

هن سال ميان نور محمد جي فرزند محمد مراد ياب خان جي شادي ٿي. هن شاديءَ جي موقعي تي مير غلام علي آزاد بلگرامي(مير عبدالجليل جي ڏوهٽي) هيءُ شعر چيو، الله تعاليٰ  جو حمد آهي جو محمد مراد ياب خان جي شادي ٿي ۽ الله ان جو مددگار آهي. هن شاديءَ سان سندس دل جي مراد ۽ اميد پوري ٿي. گويا ٻه ستارا سعد برج ۾ مليا. سندس شاديءَ جو سال هن سٽ مان نڪري ٿو:

به يڪجا جمع گشته ماه وزهرا(1143 هه)(2)

مطلب ته هڪ جاءِ تي چنڊ ۽ زهرا تارو گڏ ٿيا.

1143 هه - عبدالله خان بروهي واليء قلات جو مارجڻ

هن سال ميان نور محمد خدا يار خان جو لشڪر عبدالله خان بروهيءَ جي لشڪر تي غالب آيو ۽ گهڻي ڪشمڪش ۽ ڪوشش کانپوءِ عبدالله خان بروهي مارجي ويو. مير غلام علي آزاد بلگرامي(1) ان جي تاريخ وفات، نثرجي هن جملي مان ڪڍي آهي:

عبدالله بروهي قتل گرديد(1143 هه) [خ‌ع‌أ‌ا‌2] (2) يعني: عبدالله بروهي قتل ٿيو.

1144هه - ميان نور محمد جي ڀاءُ محمد خان جي وفات

هن سال ميان محمد خان، ميان نور محمد ڪلهوڙي جو ڀاءُ هن فاني دنيا کي ڇڏي، هميشہ خوشيءَ واري دنيا ۾ لاڏاڻو ڪري ويو. غلام علي آزاد بلگرامي، ميان محمد خان جي تاريخ وفات هن طرح لکي آهي:

”تاريخ وفات او سحر هاتف غيب
ميگفت: چشيد مي زجامِ ڪوثر  (1144 هه) “

مطلب، ته باک ڦٽڻ مهل هاتف تاريخ وفات چئي، ته حوض ڪوثر مان پاڪ شراب جو پيالو پيتائين.

1144هه - ثابت جنگ جو خطاب

هن سال ميان نور محمد ڪلهوڙي، عبدالله خان بروهيءَ تي فتح حاصل ڪرڻ ڪري ”ثابت جنگ“  جو خطاب حاصل ڪيو.

   غلام علي آزاد بلگرامي خطاب حاصل ڪرڻ جو سال هن سٽ مان ڪڍيو آهي:

خطاب عمدهء سلطان مبارڪ!(1144 هه)(1)

مطلب ته، عمدو خطاب بادشاهه کي مبارڪ هجي!

1146هه - محمد مرادياب خان جي مراد علي بروهيءَ جي نياڻي سان شادي

هن سال محمد مراد ياب خان جي شادي، مراد علي خان بروهيءَ جي  نياڻيءَ سان ٿي. مراد علي خان بروهي، مٿئين عبدالله خان بروهي والي قلات جو سؤٽ هو.(2) مير غلام علي آزاد بلگرامي هن شاديءَ ۽ خوشيءَ جي موقعي جي تاريخ هن سٽ مان ڪڍي آهي:

مبارڪ باشد و باشد مبارڪ!(3)

1146هه

1147 هه - خدا داد خان جي عبدالله خان بروهي جي نياڻي سان شادي

هن سال خداداد خان، ميان نور محمد جي وچئين فرزند جي شادي
عبدالله خان بروهي رئيس قلات جي نياڻيءَ سان شادي ٿي گذري، مير غلام علي آزاد بلگراميءَ هن شاديءَ جي تاريخ هن سٽ مان ڪڍي آهي: همايون باداين جسن خداداد (1147هه) (4)

مطلب ته، خداداد خان کي هيءُ جشن مبارڪ هجي شال!

1148 هه - ايران جو بادشاهه نادر شاهه

هن سال جي عجيب واقعن مان هي آهي جو نادر شاهه جنهن جو نالو قلي خان هو، محمود خان افغان غلزئي قنڌاريءَ جي ڏڦيڙ، بربادي ۽ شاهه طهماسپ بن شاهه حسين صفويءَ جي مرڻ کان پوءِ ايرانين طرفان نادر شاهه جو لقب اختيار ڪري بادشاهه بنيو، پر روم جي بادشاهه جنهن ايران تي ڪاهڻ جو ارادو ڪيو هو، جي خوف کان نادر شاهه پنهنجو مذهب ڇڏي، اهل سنت و جماعت جو خطبو پڙهيو ۽ ڪيترن اماميه عالمن کي تلوار سان هلاڪ ڪيو ۽ جيئن نوڪر اٽڪل ۽ حرفت سان زور وٺي، پنهنجي مالڪن سان سامهون ٿئي. ان وانگر هي به بي ادب ۽ گستاخ بنيو، جيئن عرب چون ٿا ته النادر کالمعدوم.

نادر شاهه جي ســڪي تي هي بيت تحرير آهي:

سڪه بر زرڪرد نام، سلطنت راد رجهان،
نادر ايران زمين و خسرو گيت ستان.

 

ٻين کان ٻڌو اٿم، ته سندس سـِـڪي تي هيءُ بيت لکيل هو:

نگين دولت ودين:چونڪه رفته بود از ڇا،
بنام نادري ايران قرارداد خدا.

 

سندس حڪومت تي ويهڻ جي تاريخ رپئي تي هيءَ لکيل هئي ۽ اهو جملو مون پاڻ اکين سان لکيل ڏٺو آهي:

الخير في ماوقع (1)

1148هه

1149هه - نادر شاهه ايراني جي هٿان قنڌار جو فتح ٿيڻ

هن سال ايران جي بادشاهه پنجاهه هزار سوار ۽ بي شمار پيادي فوج سان اصفهان کان اچي، قنڌار جي قلعي جو گهيرو ڪيو. ان قلعي جو رئيس حسين خان افغان گهيري ۾ هو. هڪ سال تائين ايرانين ۽ افغانين جي وچ ۾ جنگ هلندي رهي. آخرڪار قنڌار جي قلعي وارن جي کاڌ خوراڪ ۾ کوٽ پيدا ٿي ۽ قلعي وارا ماڻهو پريشان ٿي پيا. لاچار حسين خان افغان، نادر شاهه جي اڳيان هٿ ٻڌي اچي حاضر ٿيو. نادر شاهه چيو، ته ان کي گڏهه تي چاڙهي سڄو شهر گهمايو وڃي. آخرڪار نادر شاهه، حسين خان کي قيد ڪرڻ جو حڪم ڪيو.(1)

1151 هه - نادر شاهه افشار هندستان ۾

   هن سال ايران جو بادشاهه نادر شاهه قنڌار جو قلعو فتح ڪري قلعي جي رئيس حسين خان افغان غلزئي کي گرفتار ڪرڻ کانپوءِ ڪابل جي رستي لاهور آيو. اتي جو  ناظم نواب زڪريا خان خلف نواب عبدالصمد پاڻ ۾ نادر شاهه سان مقابلي جي طاقت نه ساري سگهيو ۽ نادر شاهه وٽ اچي پيش پيو ۽ شاهي عنايتن ۾ شامل ٿيو.

نادر شاهه لاهور کان ڪوچ ڪري جنگي تيارين سان، پاڻي پٽ ۽ ڪرنال ڳوٺ وٽ پهتو ۽ هن طرف کان نواب خان دوران بهادر ۽ سندس ڀاءُ اوڌ صوبي جو ناظم نواب مظفر خان مبارزالملڪ نواب سعادت خان ۽ ٻيا امير(محمد شاهه) بادشاهه جي حڪم موجب مقابلي لاءِ ٻاهر آيا.ڪرنال وٽ ٻئي ڌريون آمهون سامهون ٿيون. چئني طرفن کان جنگ جو جوش خروش ڀڙڪا ڏيڻ لڳو. اهڙيءَ طرح امير الامراء خان دوران بهادر ۽ نواب مظفر خان ۽ ان جو ڀاءُ - اشرف خان، ان جو پٽ - شهداد خان پٽن سميت، علي احمد خان ڪوڪه، مير ڪلو ولد مير مشرف لکنوي، عاقل بيگ خان ۽ غازي بيگ خان ۽ ٻيا ٽيهارو ماڻهو هاٿي سوار، (نادر شاهه جي لشڪر) هٿان شهادت جي درجي تي پهتا جڏهن محمد شاهه بادشاهه، نادر شاهه جي رعب تاب ۽ لشڪر جي گهڻائي جي خبر ٻڌي، سمجهيائين ته جنگ ڪرڻ ۽ نادر شاهه جي ظالم لشڪر سان پڄڻ ڀيڻي ڪانهي، تڏهن صـُـلح جو ارادو ڪري، نادر شاهه جي استقبال لاءِ ٻاهر نڪتو ۽ ڪرنال وٽ اچي نادر شاهه سان ملاقي ٿيو. پوءِ اتان ٻئي بادشاهه جهان آباد آيا. محمد شاهه اسد برج ۽ نادر شاهه، شاهه برج ۾ منزل انداز ٿيا. ان دوران اوچتو نواب سعادت خان، بادشاهي قلعي ۾ گذاري ويو(1) منصبدران سندس جنازو قلعي ۾  منهن ڏيکارڻ لاءِ ٻاهر آندو. جيئن ته ٻين کي نواب جي موت جي خبرڪانه هئي، ان ڪري افواهه پکڙيو ته محمد شاهه اٽڪل ۽ حيلي سان نادر شاهه کي ماريو آهي ۽ جلدي ان جو جنازو قلعي کان ٻاهر نڪرڻ وارو آهي. تاريخ يارهين ذوالحج جي ڳچ رات گذري، ته ماڻهن جا ڪٽڪ اچڻ لڳا. نادر شاهه جو لشڪر به انهن ماڻهن سان گڏ شهر ۾ آيو. نادر شاهه جي سپاهيءَ کي جنهن به ماڻهو گهٽيءَ يا بازار ۾ ڏٺو ٿي، ته انهن کي ماريو ٿي. نادر شاهه پاڻ شالامار باغ ۾ فوج جي پهري ۾ سلامتيءَ سان ويٺو هو. جڏهن نادر شاهه جي سپاهين جي مرڻ جو هل هنگامو نادر شاهه جي ڪن پيو ته،  نادر شاهه سخت ڪاوڙ ۽ غصي مان صبح سويري ٻاهر اچي، مدرسي روشن الدولـہ ۾ ويٺو ۽ قتل عام جو حڪم جاري ڪيو ۽ چيو، ته جنهن به جاءِ تي اسان جي سپاهين کي ماريو ويو آهي، ان محلي کي لٽي برباد ڪن ۽ ان محلي جو ڪوبه ماڻهو جيئرو نه ڇڏين!

قزلباشن(نادر شاهه جي سپاهين) تلوارن کي خوب هلايو. ڪيئي ماڻهو مارجي ويا. جيئن قلعي کان مسجد جهان نما، پراڻو عيد گاهه ۽ ڪوٽله، درهاله کان روح الله خان  جي مسافر خاني تائين ماڻهو ماريا ۽ ڪــُـٺا ويا. لڙيءَ منجهد تائين خون خرابي ۽ مار ڌاڙ جي بازار گرم رهي. تقريباً اسي هزار ماڻهو چاندني چوڪ ۽ گهٽين بازارن ۾ مارجي ويا. آخرڪار نواب نظام الملڪ آصف جاه ۽ نواب قمر الدين خان وزير، نادر شاهه وٽ فرياد فرياد ۽ الامان الامان ! چئي عاجزيءَ ۽ سفارش پيش ڪئي، تڏهن وڃي نادر شاهه جي ڪاوڙ جا شعلا ٺريا ۽ باقي رهيل ماڻهن کي جيئدان مليو:

به نيم غمزه تواني ڪه قتل عام ڪني
نعوذ باالله اگر غمزه دا تمام ڪني!(1)

 

مطلب ته، اک جي اڌ اشاري سان ئي قتل عام ڪري ٿو سگهين. الله جي پناهه ٿا گهرون، جيڪڏهن اک جو پورو اشارو ڪرين!

سيد نياز خان(نواب قمر الدين خان وزير جو نياڻو) شهسوار خان قراخان جو ڀاڻيجو، حافظ راي مان ۽ ٺيڪل هزاري، جيڪي نادر شاهه جي سپاهين کي ڦٽي ماري، شهر کان ٻاهر هليا ويا هئا.نادر شاهه جي حڪم سان انهن  کي گهرائي سندن پيٽ چيريو ويو. نواب وزير جي روبرو، نواب جي ديوان مجلس راي جا نادر شاهي حڪم سان ڪن ڪپيا ويا ۽ ان جي پٽ جو پيٽ چيريائون. مطلب ته بهادرن جو مٿو، سينو، هٿ ۽ پير ٻڌي ڀڃي وڍيا ۽ چيريا ويا.

نادر شاهه تقريباً ٽي مهينا شاهه جهان آباد ۾ رهيو. نادر شاهه پيسا ڏوڪڙ مال متاع ، بي انداز هيرا جواهر ۽ شاهه جهان بادشاهه جو طائوسي تخت سڀ لٽي ڦري، ماه صفر جي اڌ ڌاري (سن 1152هه) ۾ کڻي ايران ملڪ ڏي موٽيو. ڪنهن شخص دهليءَ جي برباد ٿيڻ جي تاريخ هن جملي مان ڪڍي آهي:

 ”دلي خراب شد“  يعني دهليءَ جو شهر برباد ٿيو. هن جنگ ۾ هندستان جي بادشاهه طرفان ايراني فوج سان سخت ۽ دليريءَ سان مهاڏو ڏنو ۽ مقابلو ڪيو. انهن ۾ دوست ۽ بلگرامي ڀائر، جن مان هر هڪ فن سپاهگيريءَ ۾ مشهور هو. جيئن مير محمد محسن عرف سيد روشن ۽ سندس ساٿي جن جنگ ۾ بهادريءَ ۽ دليريءَ سان منهن ڏنو هو. آخرڪار تاريخ 15 - ذوالحج تي شهادت جو شربت پيتائون. انالله وانااليہ راجعون

شهيدن جا نالا (سڀني تي الله جي رحمت هجي!)

ميدان پوره محله کان(8 ڄڻا):

(1) مير محمد محسن عرف سيد محمد روشن جماعتدار

(2) سيد حسين رضا بن مير يحيٰ، ويهن سالن جو نوجوان

(3) سيد غلام رسول ولد سيد غلام مصطفيٰ، بهته قبيلي جو

(4)سيد سبحان علي عرف باقي بن مير سيد احمد ميڊه پٽ سميت

(5)مير نورالهديٰ، پنجاهه سالا

(6) سيد فضل الله بن سيد نجابت - هن سيد کي شادي ڪئي  هڪ هفتو مس گذريو هو، جو جنگ لاءِ روانو ٿيو هو.

(7) سيد شجاع بن سيد عليم الله

(8) (؟)

سيد واڙه محلو ۽ قاضي پور(چار ڄڻا):

(1)سيد عظيم بن سيد قريش بن مير ابوالقاسم

(2) سيد دين محمد ولد سيد باقر بچهي

(3) (؟)

(4) (؟)

 قاضي پوره مان(ٻه ڄڻا)

(1)شيخ روح الامين خان عثماني

(2)مان پـُـٽ ڪشن(1)

سيد محمد محسن جماعتدار جي تاريخ وفات سيد شهر يار علي بن سيد نواب هن آيت مان ڪڍي آهي:قل ان رحمة الله قريب من المحسنين . ترجمو:  ”چئو ته بيشڪ الله جي ٻاجهه ڀلارن کي ويجهي آهي“ (پارو 8، سورت اعراف، رڪوع 7) (تبصرة الناظرين ص 187)

1152 هه - نادر شاهه سنڌ ۾

هن سال نادر شاهه بادشاهه جنهن وقت هندستان جي ڪم کان واندو ٿيو ته، سنڌ جي رستي ايران ملڪ موٽڻ جو ارادو ڪيو. احتياط طور
ميان نور محمد خدا يار خان ڪلهوڙو بکر ۽ سيوستان جو زميندار، نادر شاهه جي خوف ۽ سندس لشڪر جي خطري کان خدا آباد ڇڏي، امرڪوٽ هليو ويو. بنده مير محمد بلگرامي ڪتاب جي مصنف کي ميان نور محمد سيوستان جي موڪل ڏني. جيئن ته امرڪوٽ مضبوط قلعو ۽ وچ ٿر ۾ پري آهي. امرڪوٽ جي چوڌاري چاليهن ڪوهن تائين ساوڪ ۽ پاڻي به ڪونهي، پر نادر شاهه لشڪر  سميت ڌوڪيندو وڃي امر ڪوٽ ۾ ٺڪاءُ ڪيو. لاچار ميان نور محمد هٿ ادب جا ٻڌي، قرآن شريف کڻي، نادر شاهه وٽ ويو. نادر شاهه سخت ڪاوڙ مان ميان نور محمد ڏي منهن ڪري پڇيو ته، ”چرا از مان گريختي و اين جا پناه چون آورده اي؟“  مطلب ته، اسان کان ڇا لاءِ ڀڳين ۽ هتي پناهه ڇو ورتي اٿئي؟ ميان نور محمد ڪلهوڙي حڪمت عمليءَ سان جواب ڏنو ته،  ”احقر ستن پيڙهين کان هندستان جي بادشاهن جو خدمتگار آهي، جيڪڏهن هن وقت اوهان جو ساٿ ڏجي ها، ته بي وفا سڏجان ها!“  نادر شاهه، ميان صاحب جي هن معقول جواب کي پسند ڪيو. هڪ هفتي کانپوءِ ميان صاحب کي خلعت، گهوڙو ۽ تلوار عطا ڪئي ۽ اڳئين وانگر ملڪ به ميان نور محمد جي حوالي ڪيو ۽ پاڻ نادر شاهه هن ئي سال جي آخر ۾ اڳتي روانو ٿيو.(1)

1155هه مصنف جو سنڌ کان بلگرام ڏانهن موٽڻ

هن سال راقم الحروف (سيد مير محمد بلگرامي) تاريخ 8 - شعبان تي سيوستان کان خدا آباد ويس ليکڪ مهربان  ميان نور محمد خان کان پنهنجي وطن هندستان وڃڻ جي موڪل وٺي، 12 - شعبان تي وري سيوستان پهتو. سفر جي سامان، گهوڙي ۽ اٺ جي خريداريءَ ۾ مشغول ٿيو. آخر تيار ٿي رمضان المبارڪ جي 25 - تاريخ اتان روانو ٿيو. الله جي مهرباني، عافيت صحت سلامت ۽ بااهل و عيال، سنڌي هندي ساٿين سان گڏ، سنڌ ۾ هن ڀيري ڏهه سال گذارڻ کان پوءِ خير خوبيءَ سان 27 - محرم(سنه 1156هه)  تي پنهنجي اصلي وطن شاعرن جي سر زمين بلگرام پهچي، الله جو شڪر بجا آندم، جيئن هڪ شاعر ڪهڙو نه سهڻو  چيو آهي:  ”مون کي پنهنجو شهر يا وطن پيارو آهي، جيتوڻيڪ ان ۾ مون کي تڪليفون جاري ٿين يا اگهاڙو ۽ اڃيو بکيو هجان، پوءِ به وطن عزيز آهي.“

 ”مسافريءَ جي گل گلستان کان وطن جو قيد به ڀلو آهي.“  حضرت يوسف عليہ السلام جن جي قول موجب: ”مصر جي بادشاهي کان ڪنعان جو کوهه وڌيڪ فرحت بخش آهي.“ (1)

ان کانپوءِ هن وقت تائين پنهنجي وطن ۾ آهيان ۽ ڪنهن به امير ۽ وزير جي دروازي تي نه ويو آهيان.

1155هه - مـُـنڊي

هن ئي سال بنده، عقيق يمني منڊيءَ جو ٻڙو، سيوستان مان لاهور شهر ۾ خان عالي شان منعم خان ڏي موڪليو، ته ان تي منهنجي پيءُ مير عبدالجليل بلگرامي، محمد ﷺ نالي واري سجع نقش ڪري موڪلي، سجع هيءَ آهي:

محمد ﷺ است ز روز ازل جليل القدر

ترجمو:محمد ﷺ، روز ازل کان وڏي شان وارو آهي.

البت منڊي خدا آباد ۾ تيار ٿي. اها ٻڙي واري منڊي رجب مهيني ۾ هٿ ۾ پاتم، اڳ ۾ بنا سجع جي منڊي پائيندو هوس[خ‌ع‌أ‌ا‌3] .(2)

1156 هه - اها صورتحال جا سنڌ ۾ نادر شاهه جي حملي وقت پيدا ٿي

هن سال ۾ راقم الحروف ميرمحمد بلگراميءَ جو سنڌ ملڪ مان هندستان ڏانهن موٽڻ ٿيو. پهريان سيوستان مان ٻيڙي رستي روانگي ٿي. پندرهين ڏينهن بکر پهچڻ ٿيو. بکر ۾ ٻيڙيءَ کي ڇڏي. اٺ ڀاڙي تي ڪيا ويا. جيسلمير جي رستي سوداگرن جي قافلي سان مار واڙ روانگي ٿي. قافلي ۾ سوداگرن جا سؤکن اٺ بار سان لڏيل هئا. بکر شهر مان روانگي کان پوءِ رستي ۾ وڏا شهر جيسلمير، پوهڪرن، ميرٺ ۽ جينگر نظر آيا. مطلب ته اڪبر آباد ۾ ان رات پهتاسون، جنهن رات هندو هولي ملهائي رهيا هئا.(1) اڪبر آباد ۾ ڪن شين خريد ڪرڻ ۽ ضروري ڪم ڪار لاءِ هڪ هفتو رهڻو پيو.

تانته 27 تاريخ محرم ، سنه 1156هه ۾ جان مال، بااهل عيال ۽ خير خوبيءَ سان پنهنجي وطن پهتس. والد بزرگوار کي فاتح بخشيم ۽ جيجل ماءُ جي قدمن چمڻ جي سعادت نصيب ٿي. اها اميد ۽ آرزو گهڻن ڏينهن کان دل ۾ هئي، جا الله تعاليٰ پنهنجي مهربانيءَ سان پوري ڪئي.

سيوستان ڇڏڻ جو سبب: سيوستان امن واريءَ جاءِ، ملتان ۽ ٺٽي صوبي جي وچ تي آهي. منهنجو سيوستان مان اچڻ جو سبب اهو هو، جڏهن نادر شاهه سنڌ ملڪ تي غلبو ڪيو ۽ ميان نور محمد ڪلهوڙو ان جي فرمان جو محڪوم ٿيو. نادر شاهه هر سال چوڏنهن لک رپيا خراج، ميان صاحب تي مقرر ڪيو. ان خراج اڳاڙڻ لاءِ  نادر شاهه وزير، وڪيل ۽ چار سؤ سوار مغل مقرر ڪيا،ته خدا آباد مان ميان نور محمد ڪلهوڙي کان خراج وصول ڪري، نادر شاهه جي حضور ۾ پهچائين.

جڏهن مغل سنڌ ۾ رهيا، ته هر شهر ۽ لشڪر تي ڪاهه ۽ قهر، ڏاڍ ۽ ڏمر جاري رکيائون. جتي ڪو ڀلو گهوڙو ٿي ٻڌائون، ته اتي پهچي ان کان اهو گهوڙو کسيائون ٿي. ويچارو گهوڙي جو ڌڻي بيوس ٿي، انهن سان ڪنهن به طرح پڄي نه ٿي سگهيو.

اهڙيءَ طرح ڪنهن وٽ ڪا چڱي تلوار، شال يا جانور ۽ سٺو ڪپڙو هو، ته اهو به زوري ڦري ٿي ورتائون.

اهڙي ظلم ۽ ستم، شور ۽ زور جي ڪري، بنده راقم مير محمد بلگراميءَ جي دل ڀڄي پئي، جو آءٌ به باعيال اتي سنڌ ۾ هئس.

سنڌ ملڪ ڇڏڻ جو ٻيو سبب اهو آهي، جو ٻنهي بادشاهن معاهدو ڪيو، ته سنڌودرياءَ جو پاڻي جيڪو هندستان جي طرف آهي، اهو محمد شاهه جو هوندو ۽ اهو پاڻي جيڪو خراسان طرف آهي، سو پاڻي نادر شاهه جي قبضي ۾ هوندو. ان ڪري نادر شاهه کان پوءِ سنڌ ملڪ جي صوبي ٺٽي، سيوستان ۽ بکر سرڪار مان محمد شاهه جا منصبدار دهلي ويا، پر بنده سيد مير محمد بلگرامي کي ميان نور محمد خان پاڻ کان جدا ڪرڻ نه ٿي گهريو. بنده کي هن کان ٻه سال اڳ سياري جي موسم ۾ سفر سڻائو هو، ميان نور محمد خان کان وطن وڃڻ جي لاءِ موڪل گهريم، پر نه ڇڏيائون.

   ٽئين سال جي سياري ۾ وري وطن وڃڻ جو ارادو ظاهر ڪيم ۽ عرض ڪيم، ته قرب ڪري قبول فرمايائون، ميان نور محمد خان ڪلهوڙي کي موڪل لاءِ هيءُ عرضنامو لکيم:قبله، مقبلان، بادشاهن جا بادشاهه سلامت! مطلب ته، فقير کي جيجل ماءُ جي قدمبوسيءَ جو تمام گهڻو شوق آهي ۽ ان کي به منهنجي ڏسڻ جو تمام گهڻو آسرو ۽ اونو آهي، جو پيرسنيءَ ۾ من هڪ ڀيرو مون کي ڏسي سگهي. ان کانسواءِ دل ۾ اهو به ارمان آهي، ته موت جو وقت مقرر ڪونهي، بنده جي خبر وطن ڪيئن پهچندي؟ جڏهن ته منهنجو ڀاءُ، ڀائٽيو، پراڻو همدرد خدمتگار به هن فقير وٽ ڪونهي، ان حالت ۾ هڪ سال جي موڪل جي اميد آهي ته وطن پهچي والده سڳوريءَ کي ڏسان، جنهن به وقت بادشاهه سلامت، قريب ۽ قدردانيءَ ڪري، بندي کي ياد ڪيو ۽ مون کي گهرائڻ جو خط موڪليندا، ته ان نياپي ذريعي  اچي خدمت ۾حاضر ٿيندس.... بهرحال حياتي ٿوري ۽ اميدون گهڻيون آهن.[خ‌ع‌أ‌ا‌4] (1)

(- سيد محمد بن مير عبدالجليل بلگرامي

 

---